آشنایی با حقوق انتفاع و ارتفاق

مفهوم حقوق انتفاع و ارتفاق

امروز قصد داریم به موضوع حقوق انتفاع و ارتفاق در بحث املاک بپردازیم. با ما تا انتهای مطلب همراه باشید. انتفاع از واژه ی سود گرفتن و نفع بردن نشات گرفته شده است. واژه ی انتفاع در فقه نیز به کار رفته است و مفاهیمی را از فقه با خود به همراه دارد‌. یکی از معانی انتفاع در فقه معنی لغوی آن یعنی همان بهره مندی است. اما معنی دیگر که در حقوق مربوط به املاک جای دارد، به معنی بهره مندی شخص از ملک دیگری می‌باشد. در واقع معنای دوم موضوع بحث ما در این مقاله است.

به ادامه‌ی بحث حقوق انتفاع و ارتفاق می‌پردازیم. ارتفاق از نظر لغوی و حقوقی معانی متفاوتی دارد. واژه ی ارتفاق به لحاظ لغوی از رفاقت گرفته شده است. این واژه در اصطلاح حقوقی به معنای حق یک شخص در ملک دیگری می‌باشد که این حق به جهت کمال استفاده‌ی شخص از ملک در نظر گرفته شده است. در ماده ۴۰ قانون مدنی ایران حق انتفاع این چنین تعریف شده است: «حق انتفاع عبارت از حقی است که به موجب آن شخص میتواند از مالی که عین آن ملک دیگری است یا مالک خاصی ندارد استفاده کند.» همچنین در خصوص حق ارتفاق  در ماده ۹۳ قانون مدنی آمده است که: «ارتفاق حقی است برای شخص در ملک دیگری.»

بررسی حق انتفاع

حق انتفاع از املاک را در ابتدای بحث تعریف کردیم. جا دارد یادآور شویم که این حق انواع مختلفی دارد. حق عمری، حق سکنی و حق رقبی در این دسته بندی می‌گنجند. حق عمری یک محور اصلی دارد. محور اصلی آن مدت زمان استفاده از مالی است که موضوع حق انتفاع قرار گرفته است. در حق انتفاع عمری مدت زمانی که شخص می‌تواند از مال موضوع حق انتفاع استفاده کند به میزان طول عمر خود مالک یا طول عمر شخص منتفع و یا حتی طول عمر یک شخص ثالث است. این موضوع در طی عقدی که بین اشخاص منعقد می‌شود باید مورد اشاره قرار بگیرد. یکی دیگر از انواع حق انتفاع حق انتفاع سکنی است. این قسم از حق انتفاع در خصوص املاک مسکونی کاربرد دارد‌. مفهوم اصلی حق سکنی این است که شخص مالک شرط می‌گذارد که برای فلان مدت در ملک من می توانید سکونت داشته باشید.

این حق مربوط به املاک در نهایت به یکی از اشکال عمری، رقبی و موبد در عقد مورد توجه قرار خواهد گرفت. منظور ما از موبد بودن این است که حق فوق به صورت ابدی به دیگری واگذار می‌شود. حتی اگر هر یک از طرفین عقد فوت کنند باز هم تغییری در وضعیت و شرایط مندرج در عقد به وجود نمی آید. اگر مالک فوت کند وارثین باید به تعهدات قراردادی او عمل کنند. در خصوص فوت منتفع و وراث او نیز چنین حکمی صادق است. برعکس مواردی که اشاره کردیم در حق رقبی طول مدت انتفاع از ملک برای منتفع توسط مالک در قرارداد ذکر می‌شود‌. برای مثال مالک یک مدت زمان شش‌ماهه را برای انتفاع از ملک خود برای دیگری در نظر می‌گیرد. وقتی طول مدت مذکور در قرارداد منقضی شود، قرارداد و تعهدات آن هم به صورت خودکار پایان می‌‌یابند‌.

بررسی حق ارتفاق  

پیش از این به تعریف حقوق انتفاع و ارتفاق در قانون مدنی اشاره داشتیم. بسیاری از حقوقدانان بر این باور هستند که تعریف حق ارتفاق در بحث املاک یک تعریف کامل نیست و بسیاری از موارد عملی آن را در بر نمی‌گیرد. حق ارتفاق در دسته‌ی حقوق عینی جای دارد. این حق مختص اموال غیرمنقول ذاتی است. در واقع حق ارتفاق یک حق مستقل نیست. باید این حق را نوعی حق وابسته به ملک بدانیم. همچنین این حق را می‌توانیم در زمره‌ی حقوق دائمی در نظر بگیریم. البته استثنا هم وجود دارد. برای مثال طی قرارداد ممکن است این حق برای مدت زمان محدودی در نظر گرفته شده باشد. در ادامه‌ی بحث به بررسی مستندات قانونی این حق در قانون مدنی خواهیم پرداخت.

حقوق املاک

برخی از مستندات قانونی در خصوص حقوق انتفاع و ارتفاق

تعریف کلی حق ارتفاق در ماده ۹۳ قانون مدنی و حق انتفاع در ماده ۴۰ مورد اشاره قرار گرفتند. اما در ماده ۹۴ قانون گذار در خصوص حق ارتفاق بیان می‌دارد که: «صاحبان املاک می توانند در ملک خود هر حقی را که بخواهند نسبت به دیگری قرار دهند در این صورت کیفیت استحقاق تابع قرارداد و‌ عقدی است که مطابق آن حق داده شده است.» در این ماده نمونه ای از ایجاد حق ارتفاق توسط قرارداد را مشاهده می‌کنیم. اما در ماده ۹۵ منشاء ایجاد حق ارتفاق خود قانون است. در ماده ۹۵ آمده است که : «هرگاه زمین یا خانه کسی، مجرای فاضلاب یا آب باران کسی بوده است، صاحب آن خانه یا زمین نمی‌تواند از آن جلوگیری کند، مگر در صورتی که عدم استحقاق او معلوم باشد.»

حق عبور در ملک

یکی دیگر از نکاتی که در بحث حقوق انتفاع و ارتفاق باید بیان کنیم بحث غیر قابل تقسیم بودن حق ارتفاق است. موضوع یاد شده در ماده ۱۰۳ قانون مدنی اشاره شده است. در ماده ۱۰۳ قانونگذار می‌گوید: «هر گاه شرکاء ملکی دارای حقوق و منافعی باشند و آن ملک مابین شرکاء تقسیم شود هر کدام از آنها به قدر حصه مالک آن حقوق و ‌منافع خواهد بود مثل اینکه اگر ملکی دارای حق عبور در ملک غیر بوده و آن ملک که دارای حق است بین چند نفر تقسیم شود هر یک از آنها حق‌ عبور از همان محلی که سابقاً حق داشته است خواهد داشت.»